احمد شاملو، مهدی آذریزدی، مصطفی شعاعیان!

 

 

خواننده‌ی گرامی، با دادن یک ایمیل، این وبلاگ را مشترک شوید (دکمه‌ی دنبال کردن در پایین ستون سمت چپ)

 

آیا دلتان می‌خواهد فقط مصرف‌کننده باشید، یا در جریان تولید اندیشه‌ و فرهنگ، شما هم نقشی کوچک یا بزرگ داشته باشید؟ پس لطفا پس از خواندن‌ نوشته، نظرتان را در بخش دیدگاه در زیر مقاله اضافه کنید. با این کار شما هم سهمی در تولید فکر و فرهنگ خواهید داشت.

 

 

لابد تعجب می‌کنید!

این سه‌نفرچه ربطی با هم می‌توانند داشته‌باشند که اسم‌شان کنار هم نشسته است؟

شعاعیان، نظریه‌پرداز کمونیست‌ و چریک مسلح دوران پهلوی بوده‌است.

آذریزدی آدمی بوده داستان‌نویس و ظاهرا غیرسیاسی. انتخاب‌های او در زمینه‌ی داستان کودکان هم، از بازنویسی‌ی متون کهن غیر دینی و دینی‌ی فارسی جلوتر نرفته است.

شاملو، شاعر، نویسنده و هنرمند آفرینش‌گر شورشی‌ی مغرور بوده.

پس این سه‌تن، چه نسبتی با هم می‌توانند داشته‌باشند؟

بگذار تا مقدمه‌ای دیگر بگویم:

××××××××

سال 1378 کتابی از آقای مجید محمدی، استاد جامعه‌شناسی در ایران چاپ شد به نام «جامعه‌ مدنی ایرانی». این کتاب عالی بخش‌های مختلفی داشت. یکی از آن‌ها به زبان رایج روشنفکر ایرانی اختصاص داشت. چهار باسواد نامدار را انتخاب کرده‌بود: آقایان صادق هدایت، جلال آل احمد، علی شریعتی، و عبدالکریم سروش.

              

  

فراوان‌ترین واژه‌گان کاربردی‌ی این چهار بزرگ‌وار را ردیف کرده بود (الان کتاب در دسترس من نیست که آن‌ واژه‌ها را بیاورم). کلام هر چهار تن لبریز بود از کلمات ستیزه‌جویانه و حذف‌کننده و عصبی. یکی از یکی تندتر. وقتی مقایسه می‌کردی، دشوار بود که بتوانی بر حسب شدت خشونت و حذف، آنان را نمره بدهی. سروش به گونه‌ای فخیم و با واژه‌گان حافظ و مولوی،‌ به جنگ دوست و دشمن می‌رفت و هدایت با کلماتی اشراف‌مآبانه از مخاطبین عوام خود یاد می‌کرد. جلال با بددهنی‌اش، از سویی و شریعتی هم با فحش‌های روشنفکرانه، اما دشمنانه‌ و جوک‌هایش از سویی دیگر. مجید محمدی خوش‌بختانه همه‌ی این‌ها را ردیف کرده بود. و حتی در پایان، بخشی از سخنرانی‌ی مکتوب بانوی بزرگ‌وار شیرین عبادی را در همایشی در سوئد آورده‌بود. وقتی آن‌را می‌خواندی، فکر می‌کردی برادرمان چه‌گوارای بزرگ دارد بیانیه می‌دهد، غافل از آن که گوینده، حقوق‌دانی بود که قاعدتاً باید از ماده‌های قانونی، و منصفانه یا غیرمنصفانه‌بودن‌شان حرف بزند و سالن همایش را با کوه‌های سی‌یرا ماییسترای کشور کوبا اشتباه نگیرد.

×××××××××

یک ماه پیش کتابی منسوب به آقای مصطفی شعاعیان، از کتابخانه‌ی عمومی‌ی محل‌مان گرفتم: کتاب «هشت‌نامه به چریک‌های فدایی خلق». بعضی نامه‌ها به آقای حمید اشرف رهبر بی‌چون و چرای دورانی از این سازمان نوشته‌شده‌بودند. تکان‌دهنده بودند. پیش از انقلاب، کتاب شوروی و نهضت جنگل او را خوانده‌بودم. کمی هم از او می‌دانستم. امّا نه تا این حدّ زیر پوستی! حدیثِ نفس بود و بثّ‌ُالشَکویٰ و درددلی ناخواسته. کتابی بود نادره!

بلافاصله، کتاب دیگری از همان کتابخانه دیدم و سریع خواندم: «عاشق کتاب و بخاری کاغذی» نوشته‌ی مهدی آذر یزدی. او را از سال‌های پیش از بهمن 1357 می‌شناختم و البته که با حال و هوای آن روزگار، خیلی جدّی‌اش نمی‌گرفتم. به‌عنوان مسئول کتاب‌خوانی‌ی مسجد، کتاب‌های‌اش را به‌کودکان معرفی می‌کردم، امّا خیری در آن‌ نمی‌دیدم، جز ایجاد عادت به مطالعه و روان‌خوانی. چون او اصلا برای من و مای جوان، قابل قیاس با صمد خدابیامرز و سایر رفقا نبود. با خودم می‌گفتم نویسنده‌ی کهنه فکری است که کتاب‌هایی خنثی می‌نویسد. کتاب‌هایی که معلوم هم نیست خواننده‌ی کم‌سن‌وسال‌اش را به کجا می‌رساند. مسیر صمد امّا برای‌مان روشن بود: مسلسل پشت ویترین، و دنیای تازه‌ی ماهی‌سیاه که طرح اش را باید با طغیانی یک‌باره درانداخت!

این کتاب شرح عشق‌ورزی آذر یزدی با تنها عشق‌اش، کتاب است و نوشته‌ای کوتاه هم دارد در شرح تاریخی و شجاعانه‌ی بخاری‌ی اختراعی‌ی خودش، که درکمال قناعت و ساده‌گی ، از دو پیت حلبی ساخته‌شده‌بود و با سوخت روزنامه‌باطله کار می‌کرد.

××××××××××××

بعد از خواندن این دو کتاب مستطاب، یک‌باره به فکر افتادم که این دو چهره را در کنار آقای احمد شاملو بگذارم و قدری به خصوصیات اخلاقی‌ی این سه انسان بزرگ فقید خیره شوم.

مصطفی شعاعیان کمونیست بود. ادبیات فارسی و طبعا نهج‌البلاغه را هم خوب خوانده بود. در جاهایی از کتابِ نامه‌ها اشاراتی به شعر حافظ برای وصف حال دارد، از تعابیر نهج‌البلاغه و علی، به‌تصریح و بی‌تصریح استفاده می‌کند. امّا نکته‌ی مهم، فروتنی‌ی او در جستجوی حقیقتی است که فکر می‌کند راه‌گشاست. پنجره‌‌ی ذهن‌اش به‌راستی و نه به‌تعارف،  باز است به هواهای تازه. بسیار درویش مسلک و ریاضت‌کش است و در عین‌حال یکی از معدود نظریه‌پردازان مستقل کمونیستِ پیشا-لنینی است که حتیّ مارکس هم برایش نمی‌توانسته مقام پیامبری داشته‌باشد. به‌قول خودش از نوع آسمانی آنان نبُریده که به زمینی‌اش وابسته شود: «من برای پذیرش و رّدِ چیزی نیازی به آیه ندارم.» امّا با همه‌ی این احوال کوهی است از تعهد و احساس بدهی‌ی زاینده، به آفتاب و به زمین و به آب و به درخت. به‌دنبال وصل است، نه فصل. رعایت اخلاق در تمام کلمات کتاب موج می‌زند. با زبانی سخن می‌گوید که معمولا در مناسبات قدرت، فراموش می‌شود: زبان صداقت و تعهد فردی و جمعی و پای‌بندی به اصول اخلاقی‌ی پیش‌پاافتاده‌ی متعارفی که همه‌گان ممکن است زیر پا بگذارند. ممکن است دورتر ها را ندیده‌باشد،‌ امّا تهمت و اتهام و بدگویی در کلامش نمی‌ بینی.

            

                شعاعیان با آل‌احمد در اسالم

در جایی می‌گوید: «ما سرتیپ فرسیو را به‌این خاطر اعدام کرده‌ایم که محاکمه‌ی غیرمنصفانه کرده. حال اگر خودمان هم مثل او رفتار کنیم، پس فرق ما و او در چیست؟»

شاید یکی از مناسب‌ترین توصیف‌ها درباره مصطفی شعاعیان همان باشد که او خود در بهمن 1354 (در 16 بهمن زخمی شد و سیانور خورد و درگذشت.)، به نقل از برتولت برشت نوشت:

من با بسیاری گفت‌وگو کرده‌ام

و عقاید بسیاری را به دقت گوش داده‌ام

و از بسیاری درباره خیلی از آن عقاید شنیده‌ام که :

این عقیده یقین محض است!

ولی به هنگام بازگشت، جز آنچه گفته بودند، می‌گفتند و درباره عقیده تازه نیز می‌گفتند:

این، یقین محض است!

آنگاه با خود گفتم: از میان همه یقین‌ها

یقین‌تر از همه، شک است!

××××××××××

مهدی‌ آذر یزدی، آدم ساده‌دلی است که مثل جبار باغچه‌بان صاحب نداشته و بی‌مدرسه شروع کرده. سواد را خودآموخته است. بعد‌ها نمونه‌خوان و ویراستار می‌شود، با خود‌آموزی و تجربه‌‌ی میدانی. بعد برای بچه‌ها کتاب می‌نویسد. ساده حرف می‌زند و خیلی هم ساده می‌نویسد، حتی تا آخر عمر. چندین جلد ادبیات کهن فارسی را به‌زبان امروزی، برای بچه‌ها می‌نویسد (از سال 1335)، پیشگامیْ پیش از مرحوم صمد بهرنگی، و شاید همزمان با فضل‌الله صبحی. اگر امروزه کودکان ایران بخواهند با بخشی از فرهنگ و فکر ایرانی در دوران قدیم آشنا بشوند، مرجع خیلی مطمئنی دارند که از ورای سد تاریخ و زبان دشوار، شیرفهم‌شان کند.

در تمام این دوران با درویشی‌ و قناعت واقعی سر می‌کند، و فروتنی در پیش می‌گیرد، بدون بحث و جدل. همیشه اوست که پذیرای احتمالات جدیدی است که ممکن است قضاوت پیشین‌اش را به‌هم بریزد. بد هیچ‌کس را نمی‌گوید، حتّی بد آنان که به‌او بدی کردند.

     

لطفاً به سماور و قابلمه‌ی کنار کتاب‌ها توجه داشته‌باشید

تا آخر عمر 88 ساله‌اش، خود را آن‌چنان بدهکار مردم می‌بیند که می‌گوید: «من باید برای بچه‌ها بنویسم، امّا اگه بنویسم و چاپ نشه و جلوش گرفته بشه، بهتره که به عشقم برسم، یعنی خوندن کتاب، که حدّاقل خودم لذت ببرم.»

کارگران فکری،‌معمولا چشم دیدن همتایان خود را ندارند. امّا او از همتای خودش جبار باغچه‌بان به‌خوبی یاد می‌کند. داستانی را با تحسین از او شاهد است که در مقابل تطمیع و  وسوسه و اصرار یک ناشر، حاضر نمی‌شود قرار اخلاقی‌اش را با ناشر پیشین خود زیر پا بگذارد.

در جایی نقد و مقایسه‌ای دقیق و تایید‌آمیز از کارهای خود می‌خواند و اشک در چشمان‌اش حلقه می‌زند. امّا صادقانه و فورا به خواننده می‌گوید: «(از خواننده‌ی عزیزی که می‌تواند این حال را حمل برخودپسندی کند، می‌پرسم: نه واقعاً، این‌جا که غریبه‌ای در میان نیست، اگر تو بودی و این ارزیابی‌ی دقیق را می‌خواندی خوشحال نمی‌شدی؟)»

صادقانه از همان بخاری‌ی کاغذ سوزی صحبت می‌کند که در پی‌ی سرمای استخوان‌سوزی در یزد، از سوارکردن دو پیت حلبی ساخته‌است و کاغذ روزنامه می‌سوزاند.

او بدون این‌که اهل حرف‌های سنگین و رنگین و عمیق ذن- بودیسم و مدرسه‌های گوناگون فلسفی باشد، و یا فارغ از این‌که شعرهای سهراب را خوانده‌باشد یا نه، مصداق عینی این کلام سپهری هم بود:

وسیع باش و تنها و سر به زیر و سخت!

                                

                                                        

آذریزدی، آن‌گونه که از نامه‌ها و گفت‌و‌گوهای با دوستان و آشنایانش می‌شناسیم، با چهره‌ای که به ویژه پس از درگذشت‌اش در محافل رسمی از وی ترسیم می‌شود، فاصله‌ی بسیار دارد. او را بیشتر، از تبار دانایان لاادری و رندان عالم‌سوزی می‌یابیم که به‌کار دنیا و مردم زمانه و باورها و دل‌بستگی‌هاشان با شوخ‌چشمی و استهزاء می‌نگرند…

درویش بود و بی‌تعلق، و در زند‌ه‌گی راحت‌گیر و بی‌نیاز. انسانی بی‌ادعا و خود‌آموخته که هرگز معلم و استادی ندید و آن‌چه را که می‌دانست و می‌خواست بداند در کتاب‌ها می‌جست و می‌یافت. همانا خوی یزدیان قدیم را داشت که با زحمت و مرارت بسیار، از دل کویر باریکه آبی بیرون می‌کشند، با آن ثمری به‌ظاهر ناچیز به‌بار می‌آورند و به‌همان قانع و راضی‌اند. (به‌نقل از مجید رهبانی)

××××××××××××××××

احمد شاملو، هنرمند همه‌فن حریف، ملک‌الشعرای دوران، مترجم، نویسنده و واژه‌شناس پرکار و صاحب‌سبکی است که در همه‌ی عمر خود را شورشی تعریف می‌کند. در این نکته شکیّ نیست. او شورشی بود و شورشی ماند، امّا مانند خیلی از غول‌های فکری معاصرمان،‌ مغرور و تک‌گو هم بود. به هم‌گویی باوری نداشت. حرف‌هایی می‌زد که نادر و کم‌نظیر بودند،‌ امّا فقط می‌زد و گوشی برای شنیدن نداشت. هر مخالفتی را با ناسزا و فحش و تهمتی حیثیتی (و بیشتر سیاسی و از جنس ضدیت با خلق و انسان) پاسخ می‌داد. دامنه‌ی این پرخاش‌گری و ستیزه‌جویی‌ی رفتاری،‌ حتّی به عرصه‌ی اختلاف فنی در زمینه‌ی نقطه‌گذاری و شیوه‌‌ی خط و زبان نوشتار هم می‌توانست برسد (ن. ک. مقدمه‌ی او بر ترجمه‌ی دن آرام). در زمینه‌های مفهوم شعر و هنر و تاریخ ادبیات ایران هم، نظرش در مورد مخالفین حرف‌هایش در مورد حافظ و شاه‌نامه و موسیقی‌ی سنتی، بسیار تندتر و ‌ستیزه‌جو‌یانه‌تر بود.

در ادامه‌ی همین راستا، از عشق به‌انسان و عشق انسانی سخن می‌گوید، امّا عشقی خالی از شفقت فراگیر نسبت به همه‌گان. دنیای او هنوز هم با دریای خونِ میان خلق و ضدخلق تعریف می‌شود. نمی‌تواند در کنار هر ابراز عشق و دوستی‌ای، نفرت را کنار بزند. این نفرت هم در کلام و کارهایش، و هم در رفتار شخصی و فرهنگی‌اش به‌شدت دیده می‌شود. در واقع او در این زمینه، هم‌گام با همان «یاوه، یاوه، یاوه  خلائق» عوام‌الناسی است که در شعرهای‌ زیبا، قوی، و جانانه‌اش همیشه از دست‌شان شاکی است.

××××××××××××××××××××

حالا که کمی به خصوصیات روحی‌ی این سه بزرگ‌وار نزدیک شدیم، معلوم می‌شود که این سه‌تن، در نقطه یا نقاطی با هم تلاقی مثبت یا منفی دارند. یعنی به هم شبیه‌اند یا با هم اختلاف دارند. به‌نظر شما چه شباهت‌هایی با هم دارند و چه فرق‌هایی؟

با توجه به این شباهت‌ها یا فرق‌های احتمالی، کدام‌یک از این سه،‌ برای رشد اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی‌ی ملت ما اهمیت و ضرورت بیشتری دارند، و می‌توانند بخشی از الگوی‌ی فرهنگ و تربیتِ فرهنگی‌ی ما را بسازند؟

تیپی مانند مصطفی شعاعیان، یا

مهدی‌ آذر یزدی و یا

احمد شاملو، یا

ترکیبی از دو تاشان یا هر سه‌شان؟

شما چه‌نظری دارید؟

لطفا دیگران را از نظرتان بی‌خبر نگذارید.

غلامعلی کشانی،7-2-1393، www.adamekhoshoonat.wordpress.com ، keshanigh@gmail.com